Tijdens een wandeling met zijn broer stuitte een vriend van mij ooit op een vrijstaande villa in het bos. Enorme tuin, vijver, meerdere garages, groot hek eromheen – duidelijk een huis voor de happy few. ‘Nu snap ik waarom mensen SP stemmen’, zei mijn arme vriend. ‘Nu snap ik waarom mensen VVD stemmen’, reageerde zijn even arme broer.
De representatieve democratie is gebouwd rond de gedachte dat je stemt op iemand die namens jou de maatschappij gaat inrichten volgens jouw belangen en idealen. Zo’n vertegenwoordiger is nodig, want in een samenleving van miljoenen kiesgerechtigden zal het gros nooit tot het openbaar bestuur toetreden. Dit mag voor velen stiekem een opluchting zijn (je moet uit een bepaald hout gesneden zijn om besturen leuk te vinden), het wringt wel met het basisprincipe van de democratie. De crux van een democratie is immers dat het volk zichzelf bestuurt. Wij, het volk, delegeren ons bestuurlijk mandaat aan een gekozen vertegenwoordiger. Die knapt als het ware namens ons het bestuurlijke klusje op. Dankzij dit getrapte systeem kunnen we volhouden dat we in een heuse democratie leven. We besturen echt onszelf – zij het indirect.
Natuurlijk geeft deze oplossing allerlei ruis en gedoe, maar daar kon ik eigenlijk wel vrede mee hebben. Tot dusver. Nu begint het me te dagen dat deze hele voorstelling van zaken misschien niet klopt. Dit bouwsel is gestoeld op de impliciete aanname dat je een vertegenwoordiger kiest die jouw belangen representeert. Maar ik vind het moeilijk om dat onverkort te geloven. Toen mijn vriend die villa in het bos zag, dacht hij: ‘Dat is niet eerlijk’. Toen zijn broer diezelfde villa zag, dacht hij: ‘Dat wil ik ook’. Mijn vriend reageerde vanuit een principe. Zijn broer vanuit een wensdroom. Ik bedoel maar: wat representeert die stem van ons nu eigenlijk? Een belang of een verlangen?
Net als de halve wereld heb ik met open mond toegekeken hoe Donald Trump zijn nominatie als Republikeinse kandidaat voor het presidentschap in de wacht heeft gesleept. Een vastgoedmagnaat die vrouwen en latino’s schoffeert! Een man die zijn rijkdom niet heeft verworven door karakter en talent, maar het in de schoot geworpen heeft gekregen! Hoe kan het dat deze Trump zoveel enthousiasme losmaakt? Volgens het maxime van de representatieve democratie zou hij nooit zoveel stemmen moeten kunnen krijgen, want hij vertegenwoordigt op geen enkele manier het welbegrepen eigenbelang van het gros van de mensen dat hem verkiest. Ik zie maar één andere verklaring: Trump vertegenwoordigt voor de mensen die op hem stemmen een droom. Hij staat voor succes. En dat willen zij ook. Zij willen die villa in het bos.
Okay, opnieuw nadenken dus. Wat als ons systeem niet (louter) is gebaseerd op de representatie van belangen, maar (ook) op de representatie van wensdromen? Staat onze democratie dan eigenlijk nog wel voor het zelfbestuur van het volk? Hm, twijfelachtig. Het lijkt me cruciaal voor het hele idee van een representatieve democratie dat je belangen en idealen laat vertegenwoordigen, in plaats van dromen en fantasieën. Belangen en idealen zijn namelijk om te vormen tot een politiek programma. Wensdromen niet, die zijn hol. De impuls om je te willen associëren met ‘succes’ – maakt verder niet uit waarin of waarmee – staat los van enige bestuurlijke drijfveer. Als veel kiezers zich door wensdromen laten leiden, ondermijnt dat de hele ideologie van (getrapt) zelfbestuur. En dus van democratie zoals we die ons voorgesteld hadden.
Toen de westerse democratie in de achttiende eeuw (opnieuw) werd uitgevonden, gingen de bedenkers ervan er impliciet van uit dat stemmen een rationeel proces is. De kiezer weegt zijn belangen en komt tot een keuze. Inderdaad, ongeveer zoals een consument tot een aankoop komt; de economische wetenschap werd niet toevallig ongeveer in dezelfde tijd opgesteld. Een zware crisis later bezinnen economen zich wereldwijd op de basale uitgangspunten van hun métier. Wellicht zijn mensen toch niet de koele beredeneerde keuzemakers die economen altijd in hen zagen! De opkomst van Trump geeft mij het bruine vermoeden dat de politieke theorie eenzelfde lot wacht. Het kiezen van je vertegenwoordiger blijkt een veel minder rationeel proces dan werd aangenomen in de tijd dat ons democratisch systeem werd ontworpen. Ook democratie zullen we opnieuw moeten uitvinden.
Marjan Slob