Helemaal Bowie

Voor mijn verjaardag mocht ik mee naar Lazarus, de musical over – ja, wat eigenlijk? Vraag me niet het verhaal na te vertellen, maar u weet wel, die musical met songs van Bowie. Mooie avond, goede band, bedwelmende videoclips, en Life on Mars klonk nog dagen na in mijn hoofd. Net als bij miljoenen andere mensen heeft Bowie zich diep genesteld in mijn verbeeldingswereld. Vanwege zijn onvergetelijke liedjes en blitse pakken natuurlijk, maar ook omdat hij de samenleving een zwieper heeft gegeven waarvan we nog steeds niet bekomen zijn.

Voor wie het wil zien, bevat popcultuur altijd maatschappijkritiek – en rond 1970 verliep die kritiek nogal expliciet langs de logge marxistische lijnen van ‘de arbeiders’ versus ‘de kapitalisten’. Bowie deed daar niet zo aan mee, maar apolitiek was hij zeker niet. In feite was hij de echte revolutionair, want met zijn ontwrichtende, bewuste ambiguïteit zette de popster de hele goegemeente aan het denken over eerdere vanzelfsprekendheden. ‘Bowie verlegde het maatschappelijk debat van klasse naar gender’, merkt Christopher Frayling op in de catalogus bij de grote Bowietentoonstelling van een paar jaar geleden. En inderdaad: luister naar Rebel Rebel uit 1974: You’ve got your mother in a whirl / cause she’s not sure if you’re a boy or a girl. Die hedendaagse commotie over fluïde seksuele identiteiten en transkinderen – helemaal Bowie!

Fysiek komt Bowie mannelijk over, met die strakke kaaklijn van hem. Maar hij draagt met graagte make-up en jurken, en het maakt hem niet uit of hij vrijt met een man of een vrouw. ‘Stop me niet in een hokje’, lijkt hij te zeggen. ‘Denk maar niet dat je me vast kunt pinnen.’ Hij eist de vrijheid op om zichzelf naar eigen inzicht en believen te presenteren aan de wereld. Daarmee is hij een absolute trendsetter gebleken.

En er is meer. Je zou het bijna vergeten omdat hij zo wereldberoemd stierf, maar in juli 1973 nam Bowie een enorme gok. Tijdens het laatste optreden van zijn Ziggy Stardust-tour, in het Hammersmith Odeon theater, verklaart hij zijn alter ego publiekelijk dood. Stel je voor! Vijf jaar lang, vanaf zijn zeventiende, had hij al geprobeerd het te maken. Na tal van flops brak hij eindelijk door met Space Oddity, en nu, als Ziggy, is hij echt een ster. Niets ligt meer voor de hand dan dit succes uit te melken. Maar net zo min als hij zich wil schikken naar klasse of geslacht, wil hij zich laten opsluiten in zijn creatie. Ziggy moet het veld ruimen voordat deze publieke persona een keurslijf wordt. Wat een lef, wat een vrijheidsdrang!

Zijn leven lang is Bowie zichzelf opnieuw uit blijven vinden. Als eerste popster ooit creëerde hij steeds nieuwe personages en bleef hij zijn look veranderen. Zeker, zo wist hij mysterieus te blijven, maar ik denk dat dit meer was dan een gimmick. Het past bij zijn filosofie. In een interview voor een muziektijdschrift omschreef hij zichzelf ooit als ‘hybride’ en zei hij: ‘Je bent de mensen die je gisteren was, en eergisteren, en tien jaar geleden.’ Bowie distantieert zich niet van zijn eerdere publieke verschijningen. Die persona’s zijn geen spelletje, hij is ermee verbonden. Maar tegelijkertijd weigert hij om zich tot één ‘ware’ identiteit te laten beperken.

Precies die fluïditeit en beweeglijkheid mis ik in de huidige identiteitspolitiek. Niet dat ik praten over identiteit politiek triviaal vind. Breng vooral in hoe onrechtvaardig bestaande maatschappelijke verhoudingen en arrangementen voor iemand met jouw sociale kenmerken uitpakken, of het nu je geslacht, je afkomst, je beroep of je seksuele voorkeur betreft. Want het is, om met John Berger te spreken, ‘van het grootste belang dat er nooit meer een verhaal verteld zal worden alsof dat het enige, officiële verhaal is’. Breek die bestaande verhalen dus open en laat de veelheid aan ervaringen zien!

Maar identiteitspolitiek is daarvoor eigenlijk een misleidende benaming. Het politieke doel zou immers niet moeten zijn om je met gelijke types in een bolwerk te verschansen en macht naar je toe te trekken, maar om meerstemmigheid en diversiteit te bereiken. En gun die ook jezelf. Wees als Bowie: eis vooral het recht op om je te presenteren zoals je wilt. Maar blijf ondertussen spelen, sta licht op je voeten. Zet jezelf nooit vast in één verhaal.

Zenuwcentrum

Ik snap ze eigenlijk wel, die mensen die weigeren te geloven dat er echt twee mannen op de maan hebben gewandeld. Hoe meer je te horen krijgt over de tocht van Apollo 11 – en vanwege het vijftigjarig jubileum is dat nogal veel – hoe wonderbaarlijker en ontzagwekkender de hele onderneming wordt. Wat een prestatie om al die noodzakelijke stappen in een project onder te brengen, budgetten vrij te maken, tegenslagen te absorberen, en te blijven geloven in de missie om mensen op de maan zetten en ook weer terug te halen naar aarde!

Het zal wel wat over mijn karakter zeggen, maar in de stortvloed van informatie over de maanlanding valt mij vooral op hoe makkelijk het allemaal mis had kunnen gaan. Sterker, er ging veel mis. Het team dat uiteindelijk naar de maan ging, was tweede keuze: tijdens hun testvlucht waren drie ervaren astronauten levend verbrand in hun capsule. Een uurtje voor de lancering blijkt een klep van de raket te lekken; technici draaien snel wat bouten aan. Een kwartier voordat maanlander Eagle losgemaakt zou worden van het moederschip, verloor Houston radiocontact met de astronauten. De boordcomputer waarop de astronauten moesten koersen, gaf foutmelding op foutmelding en viel zelfs een paar keer uit. Eagle schoot iets voorbij de beoogde landingsplek, waardoor bestuurder Neil Armstrong een nieuw plekje moest zoeken op hobbelig terrein en bijna al zijn brandstof verbruikte. En vlak voordat Armstrong en zijn collega Buzz Aldrin de maan weer zouden verlaten, bleek een startknop van de motor van Eagle afgebroken, waarschijnlijk vanwege een tik met zo’n lomp astronautenpak. Ze repareerden het euvel met een pen.

Mijn hart bonst als ik me dit allemaal voorstel. De astronauten en de vluchtleiders in het zenuwcentrum in Houston reageren echter onderkoeld. In Apollo 11, de recente documentaire van Todd Douglas Miller, hoor je ze rustig, bijna afgemeten praten. Naast informatie wisselen Mission Control en de astronauten grapjes en plaagstootjes uit, zelfs op de spannende momenten. Ze gedragen zich als cowboys in een western, als James Bond met tien schurken tegenover zich. Als om te demonstreren: echte helden laat zich door niets of niemand van hun stuk brengen. Het is één grote performance van koelbloedige mannelijkheid.

En het is niet alleen maar fake. Toen Armstrong op de maan afkoerste, sloeg zijn hart 75 keer per minuut – heel normaal dus. Die hartslag schoot wel even omhoog toen hij Eagle handmatig op de maan moest zetten, maar keerde al snel weer terug naar lagere waarden, schrijft The Atlantic in een recent artikel over de biometrische data van de astronauten. Ook zijn collega’s bleven behoorlijk onbewogen. ‘Ze zijn goed getraind, ze doen hun werk’, verklaarde een NASA-wetenschapper.

De landing op de maan wekt nog steeds ontzag en bewondering, maar die kalme stemmen komen nu onwerkelijk, bijna lachwekkend op mij over. Ik denk omdat we de afgelopen vijftig jaar emoties radicaal anders zijn gaan waarderen. Toentertijd stonden emoties tegenover ratio; je kon maar beter geen aandacht schenken aan je gevoel, want dat zou je verstand maar benevelen en je oordeelsvermogen vervormen. Het trok je, kortom, teveel je lichaam in. Nu plaatsen filosofen, psychologen en ethologen verstand eerder in het verlengde van emoties. Emoties zien zij als een lichamelijk besef van de toestand waarin je je bevindt, een eerste ruwe duiding van de feiten. Emoties moet je dan ook niet wegdrukken, maar met je verstand verkennen en doorlichten. Extreme onbewogenheid is in deze opvatting niet langer een bewonderenswaardige eigenschap, maar eerder een teken van ongevoeligheid voor je situatie. Een teken van vervreemding. Een soort vlucht, eigenlijk.

Vijftig jaar later. De machtigste vrouw van Europa staat te trillen op haar benen. Voor het oog van de wereld krijgt het zenuwcentrum van Angela Merkel, ingetogen natuurkundige tussen de macho’s en brulapen die momenteel de dienst uitmaken op het wereldtoneel, de bevingen van haar ledematen niet onder controle. Op een persconferentie erkent ze dat er iets aan de hand is, maar ze zegt ook: ‘Ik voel dat ik nog handelingsbekwaam ben’.

Ik geloof haar. Mij geeft dat trillen juist vertrouwen. Merkel is niet cool. Ze weet precies waar ze staat en ziet haar emoties onder ogen. Ze vlucht niet weg. Zij wil de aarde niet verlaten. Ook dat is groots.

Verlammend verhaal

‘De wet is lomp’, reageerde een bevriende juriste onaangedaan toen ik klaagde over de onrechtvaardige manier waarop een bepaalde regel voor mij uitpakt. Ze bedoelde dat een wet alleen werkt als hij ferm en in algemene termen gesteld wordt. De prijs is dat wetten dus geen oog hebben voor de bizarre, schimmige en onvoorziene situaties waarin individuen verzeild kunnen raken.

Het zal niemand zijn ontgaan dat er een heel lompe wet in de maak is. Eind vorige maand vertelde minister Grapperhaus dat hij sleutelt aan een wetsvoorstel dat opgedrongen seks strafbaar maakt, ook als de belaagde persoon niet expliciet ‘nee’ zegt. Zo kan de staat aanranders aanpakken die zich vergrijpen aan slachtoffers die van angst verlammen. Hoe nobel de bedoelingen van de wet ook zijn, zo’n juridische kader zal het opwindende plezier van het aftasten van erotische grenzen smoren, vrezen velen.

De vraag is welke scenario’s je impliciet in je achterhoofd hebt als je verzeild raakt in een seksueel geladen situatie. Wat je dan denkt te kunnen verwachten. Toevallig nam ik pas Het zijn en het niet ter hand, Sartres filosofische hoofdwerk uit 1943. Hele generaties inmiddels machtige babyboomers zijn opgegroeid met het idee dat Sartre het toppunt van cool is. In de jaren zestig en zeventig was je echt rebels, echt vrijgevochten, het tegendeel van een burgermannetje, als je je schaarde achter Sartre. Maar ook Sartre was een kind van zijn tijd. Zo illustreert hij zijn filosofische kernbegrip ‘te kwader trouw’ aan de hand van het gedrag van een meisje dat naar een eerste afspraakje gaat. “Ze kent heel goed de bedoelingen van de man die met haar praat”, stelt Sartre. “Maar ze wil de urgentie ervan niet voelen.”

Dan neemt haar date haar hand in zijne. Wat nu? Moet ze haar hand laten liggen, en dus instemmen met de flirt, of terugtrekken, en daarmee de ‘vage harmonie’ verstoren die de ontmoeting volgens Sartre ‘zo aantrekkelijk’ voor haar maakt? “Wat er dan gebeurt weten we allemaal: de jonge vrouw laat haar hand liggen, maar merkt niet dat ze die niet terugtrekt”, schrijft Sartre. “(..) de hand rust willoos in de warme handen van haar gesprekspartner: instemmend nog afwijzend – een ding.”

De hand beleeft een klein freeze-momentje. En hoe analyseert Sartre dat? “We zullen zeggen dat die vrouw te kwader trouw is”, zegt hij gezellig. In zijn ogen staat het meisje niet voor haar eigen gevoelens. Ze wil genieten van de begeerte van die man zonder er verantwoordelijkheid voor te dragen. En dit is dus het ‘inzicht’ waarmee een hele generatie zichzelf zeer vooruitstrevend achtende mannen is opgegroeid. Je ziet de omroepbazen, reclamedirecteuren en grijzende ceo’s die een jong ding voor zich zien al denken: ‘Even doorzetten nu. Vrouwen duiken nu eenmaal voor hun eigen lust.’

Het zou heel gemakkelijk zijn om die mannen-met-hun-Sartre met een vies gezicht weg te zetten, ware het niet dat er hele generaties vrouwen zijn opgegroeid met romantische pulp die dit patroon exact spiegelt – al is de toonzetting heel wat minder hoogdravend. Hier een paar zinnen uit de openingsalinea van Eenzaam hart, een willekeurig boekje uit de Bouquetreeks die ik zelf als meisje verslond. “Wie was hij, vroeg Sian zich af, terwijl ze heimelijk keek naar de man die zojuist was aangekomen. (..) Hij leek op een roofdier dat lui naar een kudde lag te kijken.” Op de volgende bladzijde heft de vreemdeling zijn hand, “(..) en één afschuwelijk moment dacht Sian dat hij haar zou slaan. Ze kon zich niet bewegen. (..) Terwijl hij haar tegen de boomstam gevangen hield, werd zij geconfronteerd met zijn gespierde lichaam.”

Nog een freeze-momentje. En het problematische is dat dit hier wel degelijk geërotiseerd wordt. Sian geeft onduidelijke signalen af, ze weet zelf nog niet wat ze wil, en deze krachtige, sterke, sensuele man zal haar de weg wijzen naar haar ware lusten. Dat is de plot van romantische pulp, keer op keer op keer.

Dit zijn dan de mannenverhalen en de vrouwenverhalen die hele generaties hebben meegekregen om een erotische ontmoeting te duiden. Het hoeft niet te bevreemden dat de resulterende erotische praktijk niet altijd even vrolijk is. Zulke verhalen moeten we misschien maar op een lompe manier de pas afsnijden. Bijvoorbeeld via een wet.

Boze witte mannen serieus nemen

Je hebt het maar te doen met het lichaam en karakter waarmee je geboren bent. Kwestie van geluk (of pech). Maar dat wil niet zeggen dat je jezelf verder als een voldongen feit kunt beschouwen. Er is altijd ruimte om jezelf bij te sturen – en dat behoort een mens ook te proberen, vond Aristoteles al. De hedendaagse Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt noemt dat een kwestie van jezelf serieus nemen.

Frankfurt ziet mensen als een soort systeem waarin gevoelens, opvattingen en handelingen elkaar over en weer beïnvloeden. Ingewikkeld verhaal, maar het punt is: wat je voelt, en wat je overkomt, staat niet los van je overtuigingen. En overtuigingen kunnen niet deugen. Een fatsoenlijk mens stelt die dan bij, waardoor gevoelens en gedrag vanzelf gaan meebewegen. Voorbeeld: een fietser snijdt jou af, het bloed stijgt naar je hoofd, je vloekt – totdat je je realiseert dat die fietser in feite voorrang had. Jouw overtuiging deugde niet, en met dat inzicht verandert je gevoel. Die woede van zojuist wordt een beetje belachelijk. Mensen die dan alsnog in hun woede blijven hangen, kijken niet helder naar zichzelf. Ze nemen zichzelf in feite niet serieus, aldus Frankfurt.

Mij hoor je niet zeggen dat het gemakkelijk is om jezelf serieus te nemen. Vaak genoeg denk ik dat het leven onze diersoort schromelijk overvraagt. Daar zit je dan met je diepe en hevige gevoelens. Ze overspoelen je, en je kunt ze niet eens vertrouwen. Want jouw gevoelens kunnen gebaseerd zijn op een vergissing, zoals in het geval van die fietser. En zelfs als de feiten kloppen, wil dat nog niet zeggen dat het daarmee samenhangende gevoel deugt. Misschien houd je er wel foute overtuigingen op na. Overtuigingen waaraan je moet werken als je jezelf serieus wilt nemen.

Bijna vijf jaar geleden schoot ‘involuntary celibate’ Elliot Rodger zes mensen dood in Californië, woedend als hij was dat vrouwen hem seks weigerden. Ik denk niet dat Elliot zich vergiste: hij had vast goed gezien dat geen vrouw seks met hem wilde. Invoelbaar is ook dat hij daar flink van baalde. Het probleem schuilt in de overtuiging die Elliot er kennelijk op nahield, namelijk dat zijn diepgevoelde verlangen naar seks met vrouwen hem ook recht geeft op seks met vrouwen. Boos zijn op vrouwen die geen seks met je willen is niet alleen enorm kinderachtig maar ook overduidelijk fout. Ik bedoel maar: als Elliot iets demonstreerde met zijn daad, dan is het wel dat gevoelens je nog geen vrijbrief verschaffen. De opvattingen die met die gevoelens samenhangen, moeten ook deugen. Een beetje vent kijkt daarom niet alleen naar de wereld om zich heen, maar ook naar zichzelf.

Politici als Buma, Dijkhoff en Marijnissen bekommeren zich momenteel enorm om boze witte mannen, maar over dat vereiste zelfonderzoek hoor ik ze weinig. Witte mannen kunnen boos zijn wat ze willen – op vrouwen, op de elite, zeg het maar – hun woede is daarmee nog geen vrijbrief. Ook boze witte mannen horen rekening te houden met de mogelijkheid dat hun kijk op de wereld niet deugt. Kwestie van jezelf serieus nemen.

Zelf ben ik niet zo boos. Ik ben eerder bang. Bang voor politici die deemoedig buigen voor de woede van briesende witte mannen, en die woede en passant kapen voor hun eigen agenda. Dergelijke politici lijken puur te reageren op kracht en volume. Ze willen bloeien op bullebakken. Ze lijken te vergeten dat het hun eerste taak is om de maatschappij juist te beschermen tegen bullebakken.

Natuurlijk moeten politici de woede van witte mannen serieus onderzoeken, maar laat dat alsjeblieft niet betekenen dat ze laf en klakkeloos buigen voor grote bekken. Laat dat betekenen dat politici vragen naar de redenen voor die woede. Persoonlijk denk ik dat politici dan veel goede redenen te horen zullen krijgen. Maar sommige redenen zullen stoelen op onwaarheden of op een kleinzielige moraal. Durf dat dan ook te zeggen. Als je geen onderscheid maakt tussen goede en slechte redenen voor boosheid, dan behandel je alle boze witte mannen in feite als infantiele schreeuwers – terwijl slechts sommigen van hen dat zijn. Die laatste groep weerwoord geven is het meest eerlijke, het meest egalitaire, het meest democratische, wat je kunt doen. Dat is boze witte mannen serieus nemen.

Gastvrij

Natuurlijk zit ik met #MeToo in mijn maag. Ik leef in een tijd waarin bepaalde mannen door toedoen van vrouwen op de sociale brandstapel belanden. Die mannen worden daar opgehesen zonder eerlijk proces, en enkelen waarschijnlijk zonder veel misdaan te hebben. Dat is een hoogst ongemakkelijk gegeven, en ik kan dan ook niet genieten van wat ik zie. Toch sta ik achter #MeToo, toch heb ik sterk het gevoel: ‘en nu doorpakken’. Het leed van die vallende mannen is kennelijk een prijs die ik bereid ben te betalen voor het hogere doel: de ervaringen van vrouwen rond seksuele intimidatie nu eindelijk eens echt laten doorklinken.

Ai. Leed accepteren omwille van een hoger politiek doel: het is een gevaarlijke manoeuvre. Proberend om mijn eigen reactie te begrijpen, stuit ik op een uitspraak van de Britse psychoanalyticus Adam Phillips over conflict (gedaan in een tijd ver voor #MeToo). Phillips contrasteert de ‘openheid’ van conflict met de ‘afgrendeling’ van intimidatie. Om conflict te kunnen waarderen, zegt hij, heb je een notie van gelijkwaardigheid nodig. Want “conflict dat niet tussen gelijken is, zal heel snel stoppen conflict te zijn”. Dan gaat het deksel namelijk weer op de doofpot, via die beproefde weg van de intimidatie. Nou, dan maar liever een openlijk conflict – met al het leed van dien. Conflict belooft tenminste zicht op een nieuwe weg.

En daar snak ik naar, want ik ben intiem met mannen. Ik ben met ze opgegroeid, en als heteroseksuele vrouw val ik ook op ze. Eros en liefde compliceren de zaak enorm. Dat heeft het feminisme voor mij altijd tot zo’n ingewikkelde en ook uitzonderlijke emancipatiebeweging gemaakt. Analyses over macht en onderdrukking zijn noodzakelijk, maar waar je als zwarte of arbeider of gekoloniseerde je onderdrukker emotioneel de rug kunt toekeren, worstelt mijn feminisme met liefde. Met de ultieme verstrengeling die je hebt – en wilt hebben! – met vertegenwoordigers van de groep waarmee je ook in conflict bent.

De laatste tijd peins ik over het begrip ‘gastvrijheid’, zoals mijn leraar filosofie Jan Bransen dat naar voren schuift in zijn boek Laat je niets wijsmaken. Met gastvrijheid bedoelt Bransen dat je jezelf openstelt voor een andere kijk op de zaak dan de jouwe. ‘Het mooie aan het delen van onbegrip’, stelt hij, ‘is het besef dat mijn wereld niet de jouwe is, maar dat we samen onze wereld zijn.’ Conflict laat zien dat er onbegrip is. Dat onbegrip delen, is wellicht de weg – vanuit het besef dat we samen onze wereld zijn.

Gastvrijheid is geen poezelig begrip; het kan juist helpen om scherp te kijken. Zo kun je bijvoorbeeld snappen wat Ian Buruma is overkomen, de inmiddels teruggetreden hoofdredacteur van The New York Review of Books. Buruma drukte in zijn kolommen een (ellenlang) essay af van de Canadese radio-dj Jian Ghomeshi, die uit de doeken mocht doen hoe zijn carrière geknakt werd nadat meer dan twintig vrouwen hem hadden beticht van seksuele intimidatie. ‘Wat gebeurt er met je op het schavot van de social media?’ was de vraag die Buruma interesseerde in het relaas van Ghomeshi.

Goede vraag. Verkeerde timing. Buruma was gastvrij voor Ghomeshi, nu, op deze manier, en toont daarmee dat hij iets niet tot zich laat doordringen. Zoals een vrouw het verwoordde in een ingezonden brief aan de NYR: ‘Je herinnerde mij eraan dat het verhaal van een machtige man die een verschoppeling is geworden omdat hij vrouwen pijn deed, belangrijker is dan het verhaal van een vrouw die te horen krijgt hoe waardevol ze is terwijl haar keel wordt dichtgeknepen.’

Mannen: jullie hoeven je niet aangevallen te voelen. Mijn feminisme zegt niet dat alle mannen ‘eigenlijk’ verkrachters zijn. Maar mijn feminisme beweert wel dat werkelijk iedere vrouw die jij kent – en vast ook heel veel jongens – de dreiging hebben gevoeld die uitgaat van een duistere, sterke man. Vraag het hen, en stel je gastvrij op voor wat dat betekent. Schiet niet in de verdediging door te zeggen dat mannen op hun hoede zijn voor klappen die ze op straat kunnen oplopen. Dat zal ook wel. Maar niemand doet alsof die klappen erotisch bedoeld zijn. Niemand zegt er schatje bij.

Het enige dat mijn feminisme vraagt is: wees werkelijk intiem met mij. Luister. Nu.

Opstand der hertjes

De oogst na wat grabbelen in het nieuws van de afgelopen dagen: voetballer Ronaldo moet vrezen voor zijn carrière omdat hij een vrouw heeft verkracht. Deeltjesinstituut Cern stelt natuurkundige Alessandro Stumia op non-actief na seksistische opmerkingen. Het Groningse corps Vindicat – bekend van de bangalijst met ‘hete hertjes’ – raakt zijn subsidie kwijt omdat de geëiste cultuurverandering op zich laat wachten. En natuurlijk Brett Kavanaugh, net benoemd tot het Amerikaanse hooggerechtshof, maar zwaar beschadigd door de beschuldiging dat hij meer dan 35 jaar geleden een vrouw heeft aangerand.

Het nieuws is niet dat deze mannen zich ongevoelig betonen voor wat hun gedrag bij vrouwen aanricht. Nieuw is dat deze mannen hier nu zelf nadeel van ondervinden. De Belgische politiek filosoof Chantal Mouffe zou volgens mij wel raad weten met deze omslag. Zij ziet een samenleving als de uitkomst van een strijd tussen groepen, waarbij de winnende club de spelregels bepaalt – spelregels die vaak weinig recht doen aan de belangen van ondergeschikte groepen. Elke maatschappelijke orde negeert daarmee volgens Mouffe de ervaringen van hele groepen mensen in haar midden. Vaak hebben de machthebbers dat niet eens in de gaten; als je je echt machtig waant, hoef je je immers niet te buigen over de vraag hoe jouw gedrag voor anderen uitpakt. Maar zodra een onderdrukte groep een kans ruikt, zal zij een machtswisseling proberen te forceren – en als ze daar in slaagt, zal dat onvermijdelijk leiden tot een nieuw, ander soort onderdrukking, stelt Mouffe nuchter.

Ik denk dat er zo’n machtswisseling gaande is. Ik denk dat vrouwen hun kans ruiken. Nu de eerste de beste machine sterker is dan welke man dan ook, is fysiek overwicht echt geen argument meer voor de maatschappelijke hegemonie van mannen. En welk goed argument blijft er dan over? Geen enkel, merken we in de praktijk. Je kunt mannen nog steeds heel leuk vinden, maar waarom zouden vrouwen #MeToo-achtige situaties nog tolereren? Omdat het normaal is? Says who?

Het is niet aardig zoals twee vrouwelijke activisten de Republikeinse senator Jeff Flake klemzetten in de lift, vlak nadat hij zijn steun aan Kavanaugh heeft betuigd. ‘Jij laat zo iemand toe tot de hoogste rechtbank! Jij laat hem beslissen over wat er met het lichaam van een vrouw mag gebeuren!’, schreeuwt de een. De ander: ‘Het rechtssysteem is er om leed te erkennen, er verantwoordelijkheid voor te nemen, en een begin te maken met het herstel daarvan. En nu wil jij iemand nomineren die niet eens verantwoordelijkheid neemt voor zijn eigen daden!’ Echt onbeleefd zoals die vrouwen Flake in verlegenheid brengen, gewoon pijnlijk om te zien. Maar opstand vereist agressie. En het zijn de goede vragen.

Het probleem met Brett Kavanaugh is niet dat hij decennia geleden iets heeft gedaan wat niet deugt. Het probleem is dat hij zo’n raar en vlak verhaal vertelt over die gebeurtenissen. Een verhaal waarin hij die opgedrongen seks niet erkent en zich geen enkel moment lijkt open te stellen voor de ervaringen van het hertje van destijds. En hij gaat nu de normen in de samenleving tegen elkaar afwegen? Zijn opstelling geeft vrouwen geen enkel vertrouwen dat hij hun ervaringen en belangen zelfs maar ziet.

Interessante opmerking van cabaretier Peter Pannenkoek onlangs in Dit was het nieuws: ‘Nu zijn mannen ook bang, want ze kunnen beschuldigd worden.’ Ja. Iedereen die #MeToo wegzet als hysterisch wijvengedoe vergist zich dan ook gruwelijk. Dit is een serieuze politieke strijd: een strijd over de definitiemacht, over hoe je begrijpt wat er gebeurt en wat je daarvan vindt. Deze strijd gaat letterlijk over wie het daarbij voor het zeggen heeft. Vanaf nu is het haar verhaal tegen het jouwe – en hoe anders van toonzetting zijn die verhalen! Zij spreekt over misbruik, vernedering en angst, jij over lust en flirten en teveel bier. Zij zet haar verhaal zwaar aan, terwijl jij het gebeurde probeert weg te relativeren. Eén incident, twee belevenissen. En als de interpretatie van de vrouw het wint, is jouw carrière naar de knoppen.

Waar een nieuwe orde ontstaat, weten we allemaal even niet meer waar we aan toe zijn. Dat voelt onveilig. Dat is onveilig. En het spel wordt soms vuil gespeeld. Maar de strijd zelf is wat mij betreft goed nieuws.

Liefde bestellen

Tereza Burki is boos. Vijf jaar geleden schreef ze zich in bij een exclusief Londens datingbureau. Burki (47) was duidelijk over haar wensen: ze zocht een ontwikkelde man, liefst werkzaam in de financiële sector, met een luxe levensstijl. Bovendien moest hij in principe vader willen worden, want Burki wilde nog een kind. Volgens de eigenaar van het datingbureau voldeed ‘een aanzienlijk aantal’ van de ingeschreven mannen aan Tereza’s criteria. Maar in feite had het bureau slechts zo’n honderd mannen in zijn actieve bestand, die bovendien lang niet allemaal voldeden aan het gewenste profiel. Toen Burki daar achter kwam, klaagde ze het bureau aan wegens misleiding. Vorige week stelde de rechter Burki in het gelijk, aldus The Guardian. Veel geld neertellen om indirect te kunnen neuzen in een kaartenbak met nog geen honderd acceptabele mannen, nee zeg, dat is valse hoop wekken! Het datingbureau moest smartengeld betalen.

Dit voorval vat voor mij de tijdgeest krachtig samen. Teleurstelling die in een juridisch vertoog wordt gegoten. Maatschappelijk succesvolle vrouwen die moeten vissen in een vijver met naar hun zin te minne mannetjes. Verlangen dat wordt gegoten in dwingende taal; Burki lijkt niet zozeer op zoek naar liefde als wel naar intiem personeel. Maar waar het me nu om gaat, is de moeizame relatie tussen liefde en algoritmes.

Vooraanstaande informatiedeskundigen relativeren onze angst dat computers binnenkort het roer zullen overnemen. Zelfs de slimste lerende computer ontwikkelt geen nieuwe perspectieven. Daar heeft hij namelijk geen enkel belang bij: hij ligt lekker aan het infuus van de stroom – vanuit de machine gezien gaat alles helemaal prima. Hij rekent gewoon snel en slim door wat hij krijgt aangereikt.

Dat computers daarbij tot uitkomsten komen die wij mensen nauwelijks meer doorgronden, zien denkers als Evgeny Morozov of Douglas Hofstadter echter wel als een serieus maatschappelijk probleem. Computers geven een antwoord op basis van algoritmen die wij hebben opgesteld, maar combineren daarbij inmiddels dermate veel gegevens dat ook programmeurs vaak niet meer overzien wat precies de relatie is tussen algoritme, data en uitkomst. De computer heeft iets ‘gedacht’, maar wat? Je kunt het hem niet vragen. Zodra bedrijven en overheden gaan handelen op grond van de resultaten die supercomputers opleveren, kunnen wij die organisaties dus ook niet vragen waarom ze nu eigenlijk tot dat beleid komen. Er is geen inzicht meer, geen verhaal wat de beslissing begeleidt. Wat een andere manier is om te zeggen dat deze overheden en bedrijven geen verantwoordelijkheid meer kunnen nemen voor dergelijk beleid. Die ontwikkeling bedreigt de maatschappij wel degelijk.

Ik snap goed dat Tereza naar een in liefde gespecialiseerd databedrijf stapt; zo gemakkelijk is het niet om als drukbezette vrouw van zekere leeftijd een geschikte partner tegen het lijf te lopen. En mensen die zich inschrijven bij een datingbureau voldoen in ieder geval aan de allerbelangrijkste conditie als het over de liefde gaat: ze staan open voor romantische ontmoetingen. Maar verder bezie ik die liefdesbureaus met een scepsis die ironisch genoeg het spiegelbeeld is van de klacht van Hofstadter en Morozov. Waar zij vrezen dat we straks niet meer begrijpen waarom een computer een bepaald voorstel doet, is mijn bedenking dat je maar al te goed weet waarom de computer van het datingbureau nu juist die man op jouw pad stuurt. Hij is een echo van de vragenlijst, een afspiegeling van het profiel dat je zelf hebt opgesteld, een materialisatie van jouw eigen ideeën. En zo werkt liefde niet. De essentie van liefde is dat die jou te buiten gaat, overrompelt, en daardoor transformeert. Echte liefde leidt juist wel tot een nieuw perspectief.

Vroeger, als ik me verveelde tijdens de les, tekende ik de jongen van mijn dromen. Hij had donker haar en donkere ogen waarmee hij gevoelvol de wereld in keek. De mannen waar ik in de praktijk op bleek te vallen, zagen er heel anders uit. Als ik had vastgehouden aan het profiel dat ik had opgesteld, was ik mijn grote liefde misgelopen. Moraal: wil liefde kunnen toeslaan, dan moet je loslaten wat je denkt te willen. Daar kan een computer niets mee.

Voor beleidsmakers is het een deugd om te kunnen toelichten waarom ze een bepaalde weg inslaan. Voor de liefde is dat de dood in de pot.

Pikorde

Wasiu Karimu zit in de stadsbus van Lagos. Als de vrouw naast hem opstaat, stoot ze Wasiu aan, waarop hij meteen een vreemd leeg gevoel van binnen krijgt. Wasiu controleert zijn broek, en ja hoor: zijn penis wordt kleiner en kleiner en staat welbeschouwd op het punt van verdwijnen. ‘Die vrouw steelt mijn penis!’, schreeuwt Wasiu. Zodra de vrouw de dreigende blikken van de andere passagiers ziet, geeft ze Wasiu vlug zijn penis terug.

In zijn essay in Harper’s Magazine probeert Frank Bures dieper door te dringen in het fenomeen van de Nigeriaanse penisdieven. Ergens halverwege de jaren zeventig rapporteerden Nigerianen voor het eerst massaal hoe hun penis plotsklaps verschrompelde in hun broek. De epidemie luwde, maar leefde weer op in de jaren negentig toen je in de straten van Lagos schichtige mannen kon waarnemen die hun handen beschermend voor hun kruis hielden. Die voorzorgsmaatregel hielp niet altijd. Soms ging een dief er toch met de penis vandoor, waarop een woedende horde de achtervolging inzette. Tientallen vermeende penisdieven zijn zo gelyncht.

Met #MeToo hebben wij onze eigen epidemie die al een tijdje door het land raast. Net als in Nigeria valt vooral de enorme anxiety op, de angstige nervositeit die zomaar kan omslaan in agressie. Nu in onze contreien eindelijk lijkt door te dringen hoe structureel seksuele intimidatie is, blijkt het hek van de dam; geen man is meer veilig voor aantijgingen van vermeend misbruik van soms decennia her. Wat Wilma de Rek afgelopen week in een mooi opiniestuk deed verzuchten: ‘Je mag het natuurlijk niet zeggen maar zijn de daders in deze #MeToo-dagen niet ook slachtoffers? Niet zozeer omdat hun naam voor eeuwig besmeurd is, maar wel omdat ze net zozeer als de slachtoffers het product zijn van hun tijd en hun omgeving?’

Verbijsterde westerse psychiaters deden de Nigeriaanse penisdiefstallen af als ‘etnische hysterie’ of ‘exotische psychose’, maar dat vindt Bures te gemakkelijk, te denigrerend. Hij ziet het fenomeen als product van de West-Afrikaanse cultuur; deze epidemie komt volgens hem voort uit het sociale weefsel van die specifieke samenleving. ‘Elke cultuur kent zijn eigen logica, zijn eigen aannames, zijn eigen stress’, merkt hij op. Wat mij tot de volgende vraag brengt: wat zou een – zeg – Tibetaanse psychiater waarnemen die zich over het #MeToo debat boog? Vermoedelijk precies wat wij menen te ontwaren in Nigeria: anxiety. En een grote onzekerheid omtrent de status van de penis.

Het is een soort kosmische wet: waar het recht geen beloop krijgt, gaat de horde razen. In het geval van seksuele intimidatie kan het recht moeilijk orde op zaken stellen, omdat onwelkome seksuele avances gewoonlijk in de privésfeer plaatsvinden – zonder pottenkijkers erbij dus. Om goede redenen verlangt ons recht naar getuigen die een aanklacht kunnen bevestigen. Maar die eis heeft eeuwenlang, en structureel, in het nadeel gewerkt van vrouwen en jongens die ervoeren dat de officiële hoeder van de privésfeer, de patriarch, vaak ook je belager is. Ze kregen seks opgedrongen en konden geen kant uit, want ze hadden de macht niet en het recht gaf niet thuis.

Nu overschrijden mensen de heilige grens: ze maken wat ‘privé’ en ‘intiem’ was tot onderwerp van publiek gesprek. En dat gaat met een zeker geweld gepaard, want alleen zo is de bestaande orde te doorbreken. Het recht kan maar weinig verzachting brengen, slecht ingericht op dit soort kwesties als het is. Inmiddels lijkt de machtsbalans omgeslagen: de voorheen machtigen zijn op dit moment kwetsbaar en kunnen zich nauwelijks verweren. Sommige mannen worden nu ongetwijfeld disproportioneel hard en meedogenloos aangepakt – symbolisch gelyncht, zeg maar. Dat is akelig, dat is volstrekt ongemakkelijk. Dat is anxiety. Maar ik wil niet terug naar de oude orde.

Mannelijke geilheid heeft geen status aparte meer. Het is gewoon één factor te midden van vele andere – een factor die niet speciaal afgekat hoeft te worden, maar die op zichzelf ook nergens een excuus voor is. Mannelijke geilheid is prima, maar geeft geen recht op privileges. En het is aan de mannen van nu om daar mee te dealen. Een tip voor de in dit opzicht reddeloze Thierry Baudet: ga in de bus nooit naast een vrouw zitten. Voor je het weet is er niets van je over.

Foute fantasieën

“(..) een onweerstaanbaar en overtuigend boek.” (NBD)

Wat te denken van ‘incorrecte’ fantasieën die desondanks genot brengen?
Dat was het onderwerp van mijn persoonlijke essay Foute Fantasieën: kleine filosofie van de ontvankelijkheid. In 2017 brengt Lemniscaat een nieuwe editie uit. Het leidt onder meer tot een spetterend gesprek tijdens de Rotterdamse talkshow Bored of feminism.

Meedoen

Afgelopen donderdag schoof ik aan bij Met het oog op morgen. Het radioprogramma maakt een zomerserie waarin het de stand van het feminismedebat peilt. De redactie bedacht een soort estafettevorm waarin de gast van die avond (ik dus) een vraag formuleert voor de gast van de volgende uitzending. Dat zou Colin van Heezik zijn, de kunstjournalist die onlangs in deze krant liet weten dat hij als man graag wil meedoen met de feministen en daar felle reacties op ontving.

Tja, en daar moest ik nu dus wat mee. Zelf had ik net verteld dat feminisme voor mij eerst en vooral over vrijheid gaat. De vrijheid voor vrouwen om hun eigen leven naar eigen inzicht vorm te geven, los van allerlei verwachtingen over wat een vrouw is of behoort te zijn. ‘Jazeker, ik ben een feminist – maar niemand moet mij vertellen wat een echte feminist is of behoort te zijn. Ook andere feministen niet. Dat wil ik nu juist zelf uitzoeken en vormgeven’, zei ik stoer.

En dan is daar Colin die zegt: ‘ik ben feminist en ik wil meedoen als feminist’. Dat voelt toch wat ongemakkelijk. Hij heeft geen vrouwenlichaam en staat dus niet in een geschiedenis waarin vrouwen beknot en beperkt worden vanwege hun lichaam. Die geschiedenis kan hij zich niet toe-eigenen. Maar wil hij dat eigenlijk wel? En bedoel ik nu te zeggen dat een ‘echte’ feminist in ieder geval een vrouw moet zijn? Dat zou nogal inconsequent zijn: dan bepaal ik dus wat feminisme is, waarmee ik recht tegen mijn eigen geloofsbrieven in ga.

Op dat moment schoot me een bericht van vorige zomer te binnen waar ik destijds erg vrolijk van werd. Het betrof een actie van jonge Iraanse mannen. Uit solidariteit met vrouwen die op straat verplicht een hoofddoek moeten dragen, postten ze onder de hashtag #MenInHijab foto’s van zichzelf met een charmante hoofddoek om. Het zag er snoezig uit. En ik zag er persoonlijk de logica wel van in. Ook mannenhaar kan heel verleidelijk zijn, moellahs! Verbergen, die kuiven – met het oog op de goede zeden.

‘Stel nu’, dacht ik, ‘dat ook ik een hoofddoek om zou slaan uit solidariteit met mijn onderdrukte zusters in islamitische landen. Wat zou ik daarmee doen?’ In de vorige eeuw had ik dit vermoedelijk een geniale strategie gevonden. Nu komt dat idee me vooral aanmatigend voor. Niet omdat ik een hoofddoek eigenlijk wel cool vind; ik vind ze ongemakkelijk en wantrouw waar ze voor staan. Maar omdat ik geen intieme ervaring met hoofddoeken heb. En dat maakt alles uit. Door activistisch een hoofddoek te dragen, eigen ik me een strijd toe die de mijne niet is – en dat bovendien zonder zelf enig risico te lopen. Ik treed een arena binnen die ik niet ken en ga daar betweterig lopen doen. En zodra de grond me te heet onder de voeten wordt, kan ik gewoon wegpiepen. Het zou anders zijn als een intieme vriendin zich bekneld voelde door haar hoofddoek. Dan zou zo’n actie zin kunnen hebben, want dan was er een persoonlijke band en maakten we deel uit van elkaars leefwereld. Maar zo’n vriendin heb ik niet.

Dan die Iraanse mannen. Zij zijn in het dagelijks leven verbonden met de vrouwen die tegen hun zin een hoofddoek moeten dragen. Vermoedelijk nemen ze risico’s door zichtbaar de draak te steken met de voorschriften van de patriarchen, en het lijkt me zonneklaar dat zij hun Iraanse vriendinnen een hart onder de riem steken. Dit maakt #MenInHijab voor mij tot een zinvol feministisch gebaar, gericht op het vergroten van vrijheid voor vrouwen.

Colin kan feminist zijn, ook al heeft hij geen vrouwenlichaam. Maar ik blijk bij nader inzien toch een voorwaarde te stellen aan feministen (m/v). Komen ze risicoloos de aandacht op zichzelf vestigen? Of stappen ze de arena binnen vanuit een intieme en doorleefde verbondenheid met vrouwen in de knel? Als Colin acties verzint die de vrije ruimte van zijn moeder, zus, vriendin, dochter vergroten, zou ik zeggen: yes! Dat Colin zelf ook te winnen heeft bij vrijere genderrollen, lijkt me evident – en bovendien geen enkel probleem. Natuurlijk mogen mannen beter worden van het feminisme. Dat is volgens mij altijd de bedoeling geweest.